ΑΔΙΑΦΟΡΑ ΜΑΤΙΑ

Μετά από κάποιες ημέρες βανδαλισμών σε σχολείο στο Παγκράτι άνοιξαν επιτέλους λένε κάποια στόματα και δόθηκαν ονόματα όσων είναι υπεύθυνοι για αυτήν την εικόνα που παρουσιάστηκε.

Και το ερώτημα είναι γιατί μονίμως τα στόματα μας είναι κλειστά;

Δε μας ενδιαφέρει τίποτα από όσα συμβαίνουν έξω από τη δική μας πόρτα, ούτε καν αυτά τα οποία επηρεάζουν τη ζωή μας. Δεν τα βλέπουμε αν δεν τα ζούμε άμεσα, τα αφήνουμε στο πέρασμα του χρόνου, αδιαφορούμε, είμαστε συγκεντρωμένοι στην προσωπική μας ευμάρια, στο δικό μας αγώνα χωρίς να υποψιαζόμαστε καν ότι οι αγώνες που γίνονται για δικαιώματα και υποχρεώσεις είναι αυτοί οι οποίοι θα εξασφαλίσουν ή θα εξαφανίσουν και τη δική μας πορεία.

Αδιαφορία σε όλα τα επίπεδα, αδιαφορία και φόβος μη ταραχθεί η βαλτώδης λίμνη στην οποία ζούμε, ακόρεστοι καταναλωτές και επικίνδυνοι συμφεροντολόγοι. Ο καθένας μας πίσω από τα παραθυρόφυλλά του, κοιτώντας με μελαγχολικό ύφος τη ζωή, μικρά περίεργα βλέμματα σε μια κοινωνία η οποία δε γνωρίζει που βαδίζει, κλεισμένοι στους ευατούς μας, να μας απασχολούν ακόμη και για τα παιδιά μας τα ανούσια, τα εγωιστικά και να τους προσφέρουμε χρηματική στήριξη σαν μέγιστη προσφορά, λες και ο γονέας είναι απλά ένας χορηγός.

Ας ανοιχτούμε στον άνθρωπο, ας κρίνουμε τον άνθρωπο, ας τιμωρήσουμε τον άνθρωπο, ας αγκαλιάσουμε τον άνθρωπο, ας συνομιλήσουμε με τον άνθρωπο, ας σώσουμε τον άνθρωπο.

ΟΙ ΠΑΛΙΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

Μία από τις χειρότερες στιγμές στο επάγγελμά μου είναι όταν τυχαία το μάτι μου πέφτει πάνω σε μία παλιά φωτογραφία του ανθρώπου που εκείνη τη στιγμή κάνω φυσικοθεραπεία.

Είναι κάθε φορά το ίδιο συναίσθημα, ένα χτύπημα βαρύ στην καρδιά μου και ένα σφίξιμο για μια ζωή που τόσο πολύ έχει αλλάξει. Και μιλάω για τους ασθενείς μου των οποίων το κινητικό και νοητικό πρόβλημα δεν πρόκειται εξ ολοκλήρου να διορθωθεί και είναι διαφορετικοί σε όλα τα επίπεδα από τη φωτογραφία.

Εκεί με βλέμμα λαμπερό, χωρίς φοβίες για τίποτα, έτοιμοι να ρουφήξουν το μεδούλι της ζωής, όρθιοι, επιβλητικοί, μαχητές, όμορφοι, να ατενίζουν με αισιοδοξία το φακό και το μέλλον.

Και μετά η αλλαγή, και η κινητική ή νοητική καθήλωση και ποιο από τα δύο είναι πιο δύσκολο ακόμη δεν έχω διακρίνει. Διαφορετικά πρόσωπα από τον πόνο, από τα φάρμακα, από την απογοήτευση, με τα μάτια αδύναμα, τα νοιώθεις, τα αισθάνεσαι καρφωμένα πάνω σου να έχουν χάσει την παλιά του αυτοπεποίθηση και λάμψη.

Εκεί στις παραλίες, μέσα σε αυτοκίνητα, στις αποφοιτήσεις και τώρα καρφωμένοι σε ένα αναπηρικό αμαξίδιο, σε ένα στενό κρεβάτι το οποίο εγκλωβίζει μέσα του κάθε τους όνειρο. Και όταν υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης, όλα είναι διαφορετικά και η ελπίδα είναι δυνατή και γεμίζει με χαμόγελο και ζωντάνια αυτά τα πρόσωπα. Μα όταν ο στόχος είναι η σταθερότητα στην υπάρχουσα κατάσταση δεν αντέχετε η νοητική ακεραιότητα και το μόνιμο βλέμμα θλίψης και αδικίας που καρφώνεται πάνω σου, εισχωρεί σε ότι πιο ευαίσθητο έχεις μέσα σου και νοίωθεις να έχεις ευθύνη για το πριν και το μέλλον ενός ανθρώπου χωρίς να έχεις πολλά εφόδια στα χέρια σου, φυλακισμένος και εσύ στα όρια της ανθρώπινής σου υπόστασης.

Πως αλλάζει η εικόνα του ανθρώπου που περνάει μια δοκιμασία, κάθε ίχνος πόνου, κάθε άγρυπνη νύχτα, κάθε μορφασμός απογοήτευσης είναι ζωγραφισμένα πάνω στο πρόσωπο, που βλέπει τη ζωή να φεύγει. Μα πρέπει πάντα να παλεύσεις για τη μία ζωή σου και η λάμψη από την παλιά φωτογραφία να έρθει και πάλι μέσα στην ίριδά σου, έτσι ώστε και το παρόν να γίνει πιο λαμπερό, γιατί ακόμη μπορείς να χαμογελάς και εξακολουθείς να χαμογελάς υπέροχα.

ΕΝΑ ΣΥΓΝΩΜΗ

Ένοιωθα τόση περηφάνεια που ήμουν εθελοντής στο ίδρυμα Άγιος Παντελεήμων στη Θεσσαλονίκη που υπήρχαν φάσεις της ζωής μου που αυτό ήταν το μοναδικό πράγμα το οποίο με γέμιζε.

Ένοιωθα τόσο όμορφα όταν αντίκρυζα εκείνα τα αθώα και τόσο ειλικρινή χαμόγελα και ήταν τόση η ψυχική μου πληρότητα που πραγματικά πιστεύω ότιχρωστάω ένα μεγάλο κομμάτι από τη ηθική μου υπόσταση στους φίλους μου εκεί.

Και νοιώθω τόσες ενοχές τώρα που ο χρόνος με έχει καταπιέσει και με εμποδίζει να τους επισκεφτώ τόσο συχνά όσο παλαιότερα. Το χρόνο βέβαια τον καθορίζουμε εμείς και για αυτό αισθάνομαι να θέλω να φωνάξω δυνατά ένα μεγάλο συγνώμη με μια υπόσχεση ότι ίσως μπορέσω τελικά να φτιάξω έτσι τη ζωή μου ώστε αυτά που πραγματικά με γεμίζουν να μη μένουν ξεχασμένα στα βάθη της καθημερινότητάς μου.

Η καρδιά μου, η ψυχή μου, η σκέψη μου είναι πάντα μαζί σας. Σας χρειάζομαι.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Η εξέγερση του πολυτεχνείου. Η εξέγερση του ανθρώπου απέναντι σε όποιον φυλακίζει το σημαντικότερο ιδανικό του, την ελευθερία. Τόσοι ήρωες, τόσοι αδικοχαμένοι άνθρωποι, αριθμοί στον απέραντο αριθμό των ανθρώπων που χάθηκαν σε αυτόν το κόσμο άδικα και πρόωρα. Αριθμοί μα από κάτω ο νους, τα συναισθήματα, η ψυχή του καθενός τους.

Πόσοι αγώνες για να προχωρήσει η ανθρωπότητα.

Πόσος πόνος στα μάτια των ανθρώπων.

Ποση αδικία σε σπουδαίους ανθρώπους.

Πόσες απώλειες έχει αυτή η ανθρωπότητα, αυτών που θα την οδηγούσαν ψηλά.

Πολυτεχνείο. Το σπίτι, ο χτύπος της καρδιάς, η ανάσα, η ανακούφιση, το όνειρο, η ελευθερία.

Προδόθηκαν, πρόδωσαν πολλοί από αυτούς οράματα και ιδανικά μα αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πολέμησαν, ότι ήταν εύκολο το έργο που κάνανε. Η μετέπειτα εξέλιξή τους δεν ακυρώνει τον αγώνα που έδωσαν τότε.

Και υπήρχαν και όσοι έμειναν πάντα ήρωες. Στις μνήμες μας οι δρόμοι που μας οδηγούν. Για το ακέραιο της ανθρπωινής τους συνείδησης.

Και θα ήθελα να γυρίσω το χρόνο πίσω και να συναντήσω από κοντά τρεις ανθρώπους από τη σύγχρονη Ελληνική ιστορία.

Τον Παναγούλη, το Λαμπράκη και το Μπελογιάννη.

Μα γυρνάει πίσω ο χρόνος;

Δε γυρνάει και αυτοί θα μείνουν για πάντα οι ήρωες των προσωπικών μου παραμυθιών. Να θαυμάζω τη δύναμη του ανθρώπου, την απέραντή του ανάγκη για ελευθερία, ισότητα, δικαιοσύνη.

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΩΝ

Μου κάνει εντύπωση πολλές φορές η ικανότητα κάποιων ανθρώπων να ψυχαγωγούνται με τον ίδιο τρόπο και με την ίδια προσωπική ευχαρίστηση με τελείως διαφορετικά και ανόμοια μεταξύ τους πράγματα. Είτε αυτά λέγονται μουσικές επιλογές, είτε κινηματογραφικές ταινίες, είτε ακόμη συναισθηματική συμπεριφορά και κοινωνικές προκαταλήψεις.

Μου φαίνεται αντικρουόμενο και άκρως διχαστικό να χαίρεσαι, να χαμογελάς, να περηφανεύεσαι, να αντιλαμβάνεσαι, να συγκινείσαι με καταστάσεις τόσο αντίθετες μεταξύ τους. Μου φαίνεται αρνητικό για το σύγχρονο άνθρωπο να κάθεται πάνω στη γέφυρα που ενώνει τις δύο όχθες και να μη αποφασίζει σε ποια από τις δύο θα πρέπει να κατέβει. Είναι αρνητικό για το σημερινό άνθρωπο να μεταβάλλει τα συναισθήματα του ανάλογα με το τι του προσφέρουν και να επιτυγχάνονται τα ίδια αποτελέσματα με κάθε πνευματική και υλική τροφή που του δίνεται.

Το να είσαι ανοιχτός σε κάθε επιρροή είναι διαφορετική συνθήκη από το να μην είσαι ικανός να αξιολογήσεις τις διαφορές στην αξία και την ποιότητα όλων των ερεθισμάτων γύρω μας. Και το να μπορείς να ψυχαγωγηθείς με τα πάντα χωρίς διαχωρισμό σε κατατάσσει στην ομάδα των ανθρώπων σαν τους περισσότερους, όμοιους, χωρίς προσωπικό στίγμα, χωρίς μέτρο διάκρισης των καταστάσεων. Ένα μεγάλο σακί από τσουβάλι στο οποίο χωράει κάθε είδους απόλαυση η οποία άφιλτρη και χωρίς προηγούμενη αξιολόγηση τοποθετείται με στρατηγικό τρόπο μέσα. Ένα χωνευτήρι άξιων και ανάξιων συναισθημάτων, ερεθισμάτων, αντιλήψεων και συμπεριφορών.

ΟΙ ΖΩΕΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ

Τόσα συναισθήματα αισθάνομαι αυτή τη στιγμή που δε γνωρίζω ποιο να περιγράψω πρώτο. Από τι να αρχίσω και που να ολοκληρώσω. Η τύχη το έφερε να παρακολουθήσω μόλις σήμερα το πρωί την ταινία "Οι ζωές των άλλων", μια ταινία που ήθελα τόσο να δω στον κινηματογράφο μα πάντα κάτι προέκυπτε. Ίσως καλύτερα έτσι γιατί την παρακολούθησα μόνος με τον ευατό μου και άφησα κάθε μου συναίσθημα ελεύθερο να εκφραστεί. Η σπουδαιότητα της μοναξιάς.

Υπέροχη ταινία, τόσο ανθρώπινη, τόσο πικρή μα και τόσο ελπιδοφόρα και αισιόδοξη.

Η αφιέρωση στο βιβλίο ήταν ένας ύμνος προς τον άνθρωπο και την ανάγκη του για ελευθερία. Μια ελευθερία που οι συνθήκες την φέρνουν πολλές φορές να είναι εγκλωβισμένη, μα πολλοί απο εμάς αναγνωρίζουν αυτή της τη φυλακή, και κάποια στιγμή βρίσκουν το κουράγιο να κάνουν την επανάστασή τους. Άλλοι ποτέ δε φτάνουν σε αυτό το σημείο μα πάντα αναγνωρίζουν μέσα στην ηθική του μοναξιά ότι στην πραγματικότητα δεν πιστεύουν σε κάτι τέτοιο, μα είναι ο φόβος μεγαλύτερος, είναι η ανάγκη για ζωή μεγάλη.

Υπό τις κατάλληλες συνθήκες όλοι μας μπορούμε να γίνουμε κριτές και κρινόμενοι. Η ηθική του καθενός, η παιδεία, οι συνθήκες της ζωής του τη στιγμή της επιλογής, ο χαρακτήρας είναι στοιχεία που θα μας οδηγήσουν στις επιλογές μας. Το ουσιαστικό είναι να μη χρειάζονταν ποτέ οι άνθρωποι να διάλεγαν πλευρά. Πόση ανθρωπιά έκρυβε μέσα του ο πράκτορας της Στάζι, πόση μοναξιά και αυστηρή αυτοκριτική, πόση ταπεινοφροσύνη και τι απίστευτη έκφραση στο τέλος "είναι για μένά". Γιατί έκανε την επιλογή του και του άξιζε αυτή η αναγνώριση, σαν μικρός φόρος τιμής σε αυτόν τον άνθρωπο του καθεστώτος.

Οι άνθρωποι των αξιών, των ιδανικών, της προσφοράς σε όποια πλευρά και αν ανήκουν αξίζουν. Θα πρέπει να εμποδίζουμε τους πάντες να χτίζουν τείχη ανάμεσά μας και να τους τιμωρούμε αφήνοντας τους να σαπίσουν μοναχοί στην απάνθρωπη φιλοδοξία τους. Μέχρι τη στιγμή που και εκείνοι ίσως φωνάξουν πως σωθήκανε, οπότε η αγκαλιά μας θα πρέπει να είναι ανοιχτή και να γραφεί και για αυτούς μια αφιέρωση σε κάποιο βιβλίο.

Αυτή η ταινία με σημάδεψε και θα την έχω πάντα στο μυαλό μου. Για την αγάπη της στην ελευθερία και την πίστη της στον άνθρωπο.

ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΜΙΑ ΨΗΦΟ ΑΚΟΜΗ

Απομένουν 2 ημέρες πριν την Κυριακή όπου σε μια δημοκρατική διαδικασία όσοι είναι φίλοι ή μέλοι του ΠΑΣΟΚ θα κληθούν να φηφίσουν τον καινούργιο τους αρχηγό. Απογοητευμένος και εγώ από αυτούς του 2 μήνες μετά τις εκλογές και μέχρι και σήμερα με όσα άσχημα έγιναν, τις αλληλοκατηγορίες και συκοφαντίες, θα πάω να ρίξω τη ψήφο μου γιατί είναι δικαίωμά μου, γιατί είναι υποχρέωσή μου αν θέλω να συμμετέχω στα κοινά και γιατί δε θέλω άλλοι να αποφασίζουν σε κεντρικό επιπεδο για μένα.

Θα ψηφίσω με γνώμονα τη δυνατότητα αλλαγής και εκσυγχρονισμού του κόμματος, με γνώμονα τη νίκη στις επόμενες εκλογές, με γνώμονα έναν αρχηγό που να το θεωρώ ικανό, μαχητικό, οραματιστή και ηγέτη.

Είχα αποφασίσει από την επόμενη των εκλογών να υποστηρίξω τον Ευάγ. Βενιζέλο γιατί θεωρώ ότι διαθέτει τα περισσότερα στοιχεία από όσα εγώ πιστεύω απαραίτητα προκειμένου να οδηγήσει κάποιος ένα κράτος και ένα κόμμα με ασφάλεια στις νέες συνθήκες που δημουργούνται.

Δε μπορώ να μην πω ότι είχα τους ενδοιασμούς μου εξαιτίας κάποιων συμπεριφορών του κ. Βενιζέλου ως προς τις ταυτότητες και τη σχέση με την εκκλησία που θεωρώ αναχρονιστικές και ίσων αποστάσεων κάτι που σε αυτό συγκεκριμένα το θέμα δε θα ήθελα να υπήρχε. Επιθυμώ μια σύκρουση με το κατεστημένο που ονομάζεται εκκλησία και την περιουσία που εκείνη διαθέτει. Θέλω τον ηγέτη ενός κεντροαριστερού κόμματος να μην έχει στενές σχέσεις με την κορυφή της εκκλησίας.

Όσο περνούσε ο καιρός ο πόλεμος που γινόταν ενάντια στον κ. Βενιζέλο και η μαζική υποστήριξη όλων των ιστορικών στελεχών του ΠΑΣΟΚ προς το πρόσωπο του κ. Παπανδρέου, του οποίου εκτιμώ την προσωπικότητα, η υποστήριξη προς εκείνον όταν είδαν ότι αυξάνει τις πιθανότητές του να επανεκλεγεί, η παράταση προς το πρόσωπό του για να διεκδικήσουν στις επόμενες εκλογές τη θέση του, με έκανε ακόμη πιο ασφαλή για την επιλογή μου.

Ελπίζω να εκλεγεί ο κ. Βενιζέλος και να αλλάξει τα πάντα τώρα. Εκτιμώ τους πολιτικούς ανθρώπους που τάχθηκαν κοντά του από την πρώτη στιγμή (κ. Παπαδόπουλος, κ. Φλωρίδης, κ. Λοβέρδος, κ. Αποστολάκη) και πιστεύω στην ικανότητά του να μετασχηματίσει το ΠΑΣΟΚ σε ένα κόμμα σύγχρονο, δίκαιο, ανθρώπινο, κεντροαριστερό, με καινούργια και άφθαρτα στελέχη μαζί με πολλούς από όσους υποστηρίζουν τον κ. Παπανδρέου και αξίζουν να βρίσκονται στο προσκήνιο της πολιτικής σκηνής (κ. Ρέππας, κ. Ανδρουλάκης). Ελπίζω στο μετασχηματισμό του κόμματος σε ένα λαϊκό κίνημα που να σέβεται την ελευθερία, να δίνει μάχες για την ισότητα και να ονειρεύεται μια αξιοπίστη και δημοκρατική Ελλάδα.

ΚΑΙ ΗΡΘΑΝ ΞΑΦΝΙΚΑ...

Καθισμένοι όλοι στα γραφεία τους. Περιμένοντας τα αποτελέσματα των εκλογών, αποτελέσματα τα οποία ήδη ήξεραν. Και σκέφτονταν τις επόμενες κινήσεις τους. Και μόλις βγήκε και ανακοίνωσε την απόφασή του ο Ε. Βενιζέλος να είναι υποψήφιος, σκέφτηκαν να αφήσουν στην άκρη τις ίσες αποστάσεις απο τους δύο υποψηφίους και από το πολιτικό κατεστημένο και να γίνουν οι γνωστοί βαρώνοι των μέσων, τα γνωστά κέντρα που συμμετέχουν υπογείως στις κομματικές εξηγήσεις.

Και άρχισε ένας πόλεμος λες και μέσα ενημέρωσης πιο πριν δεν κρατούσαν μια θετική στάση απέναντι στο ΠΑΣΟΚ, λες και δεν υποστηρίχθηκε ο Παπανδρέου, λες και ήρθαν ξαφνικά να συμμετάσχουν στο πολιτικό σκηνικό.

Ή αν θέλετε λες και δεν έχουν οι δημοσιογράφοι δική τους άποψη, λες και δεν αφουγκράζονται την κοινή γνώμη, λες και όλοι αυτοί που τώρα σφιχταγκαλιάζουν τον Γ. Παπανδρέου μετά την ήττα του ΠΑΣΟΚ δεν ήταν υπέρ της αλλαγής ηγεσίας.

Σαφώς υπάρχει διαπλοκή μα υπήρχε από πάντα, δεν εμφανίστηκε ξαφνικά τώρα. Και ακόμα και να υποστηρίζει ένας εκδοτικός οίκος τον έναν από τους τρεις υποψηφίους είναι θεμιτό και δεν αποδεικνύει διαπλοκή. Όταν κάποιος ιδεολογικά είναι κοντά σε ένα κόμμα, αυτόματα εκφράζει την προσωπική του γνώμη για το καλύτερο του κόμματος. Αυτό δε το κάνει διαπλεκόμμενο, όπως δεν κάνει ούτε εμένα που υποστηρίζω τον Ε. Βενιζέλο.

Ας αφήσουν κάποιοι τις υποκρισίες, ας αναγνωρίσουν όλοι τις ευθύνες τους, και ας κάνουν κάποιοι ουσιαστική αυτοκριτική η οποία θα πρέπει να οδηγεί στην κάθαρση.

Οι συνωμοσίες και η λάσπη είναι τεχνάσματα που χρησιμοποιούν οι κενοί και απολίτικοι πολιτικοί.

ΘΕΣΜΟΙ ΣΕ ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗ

Σε τι να πιστέψει ο σημερινός άνθρωπος;

Σε θεσμούς, στους συνανθρώπους του, στην προσωπικότητά του; Όλα είναι τόσο μπερδεμένα την εποχή που ζούμε, μοιάζουν τόσο ανούσια, μια πάλη απέναντι σε εχθρούς που εμείς οι ίδιοι δημιουργήσαμε, ίσως για να έχουμε μια εύκολη δικαιολογία αν αποδειχτεί κάποια φορά η ανικανότητά μας να προσφέρουμε κάτι σε αυτή την κοινωνία.

Θεσμοί ευτελείς, χωρίς προσφορά πραγματική, στο όνομα ένδοξοι, στην ουσία ανεπαρκείς.

Οικογένεια, μια λέξη που στις ημέρες μας έχει χάσει κάθε αξία, αφού ο καθένας μας ζει, ανατρέφεται μόνο για τον ευατό του, απείθαρχος σε κανόνες ευγένειας, αχάριστος στο δώρο της ζωής, μόνιμα εγκλωβισμένος στη ανύπαρκτη παιδεία. Παιδεία που δε του πρόσφεραν μέσα στο οικογενειακό του περιβάλλον. Γονείς που πίστεψαν ότι με το να φέρουν στον κόσμο ένα παιδί τελείωσε το έργο τους. Ανίκανοι να συνθέσουν μια προσωπικότητα, αναίσθητοι στη μοναξιά του σύγχρονου ανθρώπου, αδιάφοροι να διδάξουν στα παιδιά τους την αξία εννοιών όπως η δημοκρατία και η ελευθερία, εγκλωβισμένοι στη δική του ατομική φυλακή της προσωπικής εξέλιξης και ευμάριας. Χωρίς διάλογο, χωρίς συζήτηση, διαφορετικοί κόσμοι απομονωμένοι, φοβισμένοι, κρυμμένοι.

Θρησκεία, μια λέξη που στο άκουσμά της όλοι σκέφτονται το θάνατο, και την ανάγκη τους να πιστέψουν ότι αξίζουν περισσότερο από ένα σκύλο ή ένα δέντρο και οφείλει η φύση να τους εξασφαλίσει μια συνέχεια σε αυτό που αποκαλούμε ζωή. Ακόμη και ειλικρινό να είναι αυτό το συναίσθημα της πίστης, ακόμη και υποκριτική να είναι η σκέψη ότι είσαι πιστός, δικαίωμα του καθενός να πιστεύει ότι θέλει ή ότι το βολεύει, δεν μπορεί κάνενας να μην αισθάνεται ντροπή για όλα αυτά που συμβαίνουν στο όνομα του θεού, και ο οποίος αν πραγματικά υπάρχει θα πρέπει να είναι πολύ δυστυχισμένος και η αυτοκριτική του να είναι τόσο αυστηρή που θα έπρεπε να κάνει τα πάντα για να αποδειχτεί η ανυπαρξία του, ώστε να μην κατηγορηθεί ως συνένοχος.

Πατρίδα, μια λέξη που έχει κατηγορηθεί, μα είναι ουσιαστικό να υπάρχουν κάποιες διαχωριστικές γραμμμές, στο επίπεδο των χαρτών, στο επίπεδο της γλώσσας και των επί μέρους πολιτιστικών στοιχείων. H απόλυτη ομοιότητα σε όλα τα επίπεδα, η ομαδοποίηση αυτή θα πρέπει να είναι ο χειρότερος εχθρός του σύγχρονου ανθρώπου. Το πρώτο βήμα για να χάσεις την ανεξαρτησία στη φωνή σου είναι να στην καθοδηγήσουν έτσι ώστε να μοιάζει με όλων των άλλων. Η διαφοροποίηση είναι η ουσία που οδηγεί την ανθρωπότητα. Αρκεί να σέβεται τις βασικότερες των αξιών, τη δημοκρατία, την ισότητα και την ελευθερία. Πατρίδα δε σημαίνει διαχωρισμός στο επίπεδο των ανθρώπινων δυνατοτήτων. κανείς δε μπορεί να ισχυρίζεται για το μεγαλείο της δικής του πατρίδας έναντι των υπολοίπων. Η πατρίδα υπάρχει για να ζούμε σε αυτή και όχι να ζούμε από αυτή. Αν αυτή η σκέψη πραγματοποιούνται οι πόλεμοι θα ήταν κάτι άγνωστο. Ο καθένας πρέπει να δώσει αγώνες στην πατρίδα του και για την πατρίδα του, για την προσωπική του ευημερία και εξέλιξη. Πρέπει να δώσει αγώνα για μια πατρίδα που θα τον προστατεύει, θα του δίνει ευκαιρίες, θα αυξάνει τη δημιουργικότητά του, θα είναι ισότιμη προς όλους, θα είναι ανθρώπινη προς όλους. Τέτοιους αγώνες και οχι αγώνα για να εκτοπίσει άλλες εθνότητες, όχι για να αφανήσει την πατρίδα άλλων. Ο καθένας έχει τη δική του σεβαστή πατρίδα και πατρίδα όλων είναι η γη.

Το ερώτημα σε τι να πιστέψουμε πλανάται από πάνω μας.